Những cây chè sống cùng người Mông ở độ cao chừng trên dưới 1.600m. Cả xã Tà Xùa có tám bản, nhưng chỉ năm bản có chè, trong năm bản đó lại chỉ hai bản có cây cổ thụ hoang dã, mà tập trung chủ yếu ở bản Bẹ với khoảng 400 đến 500 cây do chừng 20 hộ khai thác. Những bản còn lại, gồm Mống Vàng, Chung Trinh, Tà Xùa A và Tà Xùa C có trà thì Mống Vàng có chưa đầy 50 cây chè cổ, còn lại là những cây chè trồng năm 1968 lấy giống từ Suối Giàng, nên được người dân gọi là “chè 68”, một số ít là vườn được gieo hạt từ cây chè cổ cũng chỉ chừng được vài chục năm tuổi. Cả bản Tà Xùa C trồng chè giâm hom khoảng năm 1990, gọi là “chè bầu”, bản Tà Xùa A có tỷ lệ chè giâm hom và chè 68 ngang nhau, bản Chung Trinh xưa kia có chè cổ thụ nhưng trước năm 1968 người dân theo hướng dẫn của ban canh nông, “chặt xuống cho dễ hái” nên toàn bộ cây cổ thụ đã chết, đến 1968 được trồng lại trong toàn bản Chung Chinh thế nên cả bản chè 68 chiếm phần nhiều.
Người Tà Xùa nhiều trà, xong họ không thường uống chè cho lắm, họ dường như không bao giờ uống chè tươi như người Kinh người Thái. Nhưng có một điều đặc biệt, trong lễ cúng “con ma nhà” người Mông ở Tà Xùa cúng bằng ba chén chè thay vì cúng bằng rượu như những nơi khác trong khi thức uống chính của họ lại là rượu chứ chẳng phải là chè, khi được hỏi vì sao, họ trà lời: “con ma nhà không lấy rượu đâu, chỉ lấy chè thôi”.
Từ sau cách mạng, người Tà Xùa mới biết sao chè cho khô bằng chảo gang, rồi bằng lồng quay như hiện nay, chủ yếu vẫn quay bằng tay chứ chưa có động cơ làm thay, một số hộ gia đình gần trung tâm xã thì có điện nên lác đác dùng động cơ thay sức người.
Chè tà xùa sơn la được chia làm 3 loại phổ biến:
- Chè 1 búp 1 lá
- Chè tà xùa 1 búp 2 lá
- Chè tà xùa 1 búp 3 lá
Hướng dẫn pha chè Tà Xùa
Một chén chè Tà Xùa pha đúng cách sẽ khiến bạn thấy được sự thanh khiết từ hương thơm và hậu vị của loại chè này. Vậy làm sao để có được chén chè đó ?. Dưới đây là cách pha chè được tổng kết từ kinh nghiệm đã được nhiều người sành trà kiểm nghiệm và đánh giá cao:
- Các bước pha chè San Tuyết Tà Xùa
1. Đun nước: Tốt nhất nên đun nước từ bếp gas hoặc bếp than hoa để nước nóng lên từ từ đến sôi lớn nhấc ra mở nắp ấm để cho nước trong ấm trở lại phẳng lặng [việc này giúp hạ nhiệt độ nước], rót nước vào phích từ độ cao khoảng 30cm với dòng nước có đường kính khoảng 1cm [tiếp tục hạ nhiệt độ nước]. Với cách đun và rót nước vào phích như vậy thì sau khi rót nước xong quý vị sẽ có phích nước với độ nóng thích hợp để pha trà Tà Xùa.
2. Cho lượng chè thích hợp (tùy thuộc vào khẩu vị, thường thì 1-2 người uống, một lạng pha khoảng 6-7 ấm, từ 3 người trở lên một lạng pha khoảng 4-5 ấm) vào ấm chuyên.
3. Đánh thức chè: Rót nước từ độ cao khoảng 10cm, dòng nước lớn, lượng nước vừa ngập trà trong chuyên, lắc nhẹ ấm và rót ra ngay, sau khi rót nước đi để nguyên như vậy khoảng 10 giây.
4. Trong khi chờ cho chè ngậm nước các bạn tráng chén tống và chén quân với nước nóng.
5. Ủ chè lần đầu: Rót nước vào ấm từ độ cao 15cm với dòng nước nhỏ đến ngập chè trong chuyên mực nước vượt khỏi trà bằng 1/3 lượng chè trong ấm, ủ khoảng 7 giây, sau đó rót ra chén tống.
6. Ủ chè những lần tiếp theo: Sau khi uống hết chè của nước ủ đầu tiên chúng ta tiến hành ủ tiếp chè để cùng nhau thưởng thức, cách rót nước vẫn như lần ủ đầu tiên xong thời gian ủ cứ lần sau bằng thời gian ủ lần trước cộng thêm 3 – 5 giây, mỗi lần ủ xong đều rót hết chè ra chén tống.
-
Uống chè – Thử chè
Chè đã được rót ra chén tống giờ chúng ta rót ra các chén quân để thưởng thức, với chén chè đầu tiên này chúng ta nên uống thành 3 ngụm [cách này vừa để thưởng thức vừa là để tỏ lòng cảm tạ đối với người mời chè cũng là để kiểm tra chất lượng chè]: ngụm thứ nhất bé đủ để nếm ở đầu lưỡi và đồng thời ngửi hương thơm của chè, ngụm thứ hai uống một ngụm lớn gần hết chén chè đẩy cho chè tràn vào mọi ngóc ngách trong khoang miệng (nhưng tuyệt nhiên không được để phát ra tiếng sẽ ảnh hưởng đến cảm giác của người cùng thưởng thức chè) rồi nuốt hết, hãy cảm nhận hậu hương của chè, ngụm thứ ba uống hết chỗ còn lại nhằm kiểm lại tiền hương, tiền vị và kiểm thêm hậu vị của chè. Từ chén chè thứ 2 mỗi người uống theo cách riêng của mình, từng ngụm nhỏ hay một ngụm lớn tùy thích sao cho thấy sảng khoái.
